تحلیل جلوه های عزاداری امام حسین(ع)

به گزارشاسلام آباد خبر، بررسی شیوه های عزاداری امام حسین - علیه السلام - در سطح جوامع اسلامی و تحلیل و تجزیه اختلاف نظرهایی که در شیو ه های عزاداری بوجود آمده و مطابقت دادن محتوا و ظاهر این عزاداری ها با پیام عاشورا و دین مبین اسلام از جمله مباحث مهمی است که مسلمانان می توانند با شناخت رفتارهای صحیح و آسیب شناسی این رفتارها ، روح و جسم خود را با تعالیم اسلامی پرورش دهند . از آنجا که پرگار تشیع علاوه بر پیامبر و سایر ائمه ی اطهار
- علیهم السلام - بر گرد عاشورا و امام حسین - علیه السلام - نیز می گردد ؛ دشمنان سعی بر آن دارند که با ایجاد تحریفات در مسئله ی عاشورا ذهن شیعیان و علی الخصوص جوانان را نسبت به عاشورا و عزاداری سیدالشهداء - علیه السلام - مسموم کنند . هدف از انتخاب این بحث جهت پژوهش بررسی مراسمات ، نمادها و رفتارهای عزاداری و سنجیدن آن با هدف و فلسفه ی قیام عاشوراست چرا که با بررسی و شناخت هدف امام حسین - علیه السلام - از قیامش از ورود هر گونه تحریف به فلسفه عاشورا گرفته می شود .
پیشینه ی تاریخی عزاداری به زمان حضرت آدم - علیه السلام - در صحرای عرفات بر می گردد . زمانیکه جبرئیل اسماء خمسه را به ایشان تلقین نمود و جلوه های عینی آن در زمان پیامبر و امیر المؤمنین - علیهما السلام- و بعد از عاشورا نیز به حضرت زینب و امام سجاد - علیهما السلام - و دیگر اهل حرم بر می گردد.
درادامه سعی براین است که به تحلیل جلوه های عزاداری امام حسین - علیه السلام- و بررسی آنهابه ترتیب پرداخته شود :

مراسمات عزاداری :

خطابه
خطابه یا خطبه سخنانی است آشکار که خطیب در برابر دیگران ایراد می کند . مانند خطبه ی جمعه ، خطبه ی عید و نماز باران ، خطابه با دشمن نوعی اتمام حجت و سخن آخر است برای ایجاد تزلزل در دشمن و بستن راه توجیه در آینده و تلاش جهت بیدار ساختن وجدانهای خفته

روضه
روضه و روضه خوانی ، به معنای ذکر مصیبت سیدالشهداء - علیه السلام- و مرثیه خوانی برای ائمه و معصومین - علیهم السلام - است که مورد تشویق امامان و یکی از عوامل زنده مانده نهضت حسینی و پیوند روحی و عاطفی شیعه با اولیاء دین است . اشک ریختن و گریستن در مصائب اهل بیت - علیهم السلام - نشانه ی عشق به آنان است و علاوه بر سازندگی های تربیتی برای سوگوار، موجب اجر و پاداش الهی در آخرت و بهره مندی از شفاعت ابا عبدالله الحسین - علیه السلام - است.

تکلیف علماء در مبارزه با روضه های دروغ
نگذارند که روضه خوانانی که قوه ی تمیز میان صحیح وسقیم و با اصل و بی پا را ندارند به آنها رجوع کنند و اگر نپذیرفتند در مجالس و ماتمکده ها دعوتشان نکنند و آنها را رد کنند و اگر به مجلس دیگران خوانده شدند به آنجا نروند و اگرندانسته در آنجا حاضر شدند چون مشغول خواندن شدند محض اعلای کلمه ی حق و نهی فعل منکر بی ملاحظه ی احدی از جای برخیزند که در آن فایده ی عظیمه ای است ، برای تنبیه آن جماعت و پذیرفتن آنچه به ایشان گفتند و بنا گذاشتن بر درستکاری.

تعزیه و پرده خوانی :
تعزیه
در واقع تعزیه ادامه و میوه ای پر ثمر از نو حه هایی است که مردم سوگوار در مراسم عزاداری با نوایی سوزناک می خواندند ؛ در تعزیه اعتقادات مذهبی و مسائل اجتماعی با یکدیگر درهم می آمیزند و آن را تبدیل به نمایش می کند که هم تجلی جهان بینی عامه مردم است و هم توقعات اجتماعی و باورهای سنتی متبلور نموده است . سنت های بومی و باورهای مذهبی در تعزیه چنان قوی است که از آن به عنوان تنها نمایش بومی جهان اسلام یاد کرده اند.

کارکردهای روانی -اجتماعی تعزیه خوانی

تعزیه خوانی نقش بر جسته ای در فرهنگ و ادب و هنر عامه و روان جمعی مردم جامعه های سنتی ـ مذهبی گذشته و کنونی داشته است افزون بر نقش تعزیه در آموزش و هدایت مردم و زنده و پایا نگهداشتن وقایع تاریخی ـ مذهبی در ذهنیت جامعه و کمک به تحول و رشد هنر عامه ی شمایل نگاری مذهبی ، کارکردهای دیگری نیز داشته است که از آن جمله می توان ایجاد وهم و خیال را نام برد.

پرده خوانی
نوحه خوانی بر اساس پرده ای که به دیوار نصب می کنند و روی آن تصاویری از چهره های خوب و بد تاریخ اسلام ، بویژه حوادث مربوط به عاشوراست و نوحه خوان ، طبق صحنه های تصویر اشعار و مراثی را می خواند و مردم که اغلب پای دیوارها در کوچهها و میادین یا تکیه ها پای صحبت و نوحه اش می نشینند. دور او جمع می شوند و می گریند . پرده خوانی هنری از هنرهای نمایشی عامه که به نقل واقعه های مذهبی به ویژه واقعه عاشورا از روی تصاویر نقاشی شده روی پرده اختصاص دارد . به هر حال پرده خوانی از هنرهای اصیل وسنتی ایران و نیز مادر هنر تعزیه خوانی است . متأسفانه این هنر اصیل همواره با بی مهری و کم توجهی رو به رو بوده از اینرو مسءولان باید به هنر پرده خوانی و نیز به هنرمندانی که در این عرصه فعالیت می کنند توجه بیشتری داشته باشند .

نمادهای عزاداری :

کُتَل
از جمله نمادهای عزاداری می باشد که به اسب جنبیت ( یدک ) گفته می شود ، اسبی زین کرده که در پیشاپیش شاهان و امیران می بردند کتل نام داشت ، اسبی را هم که زین و شال و یراق می کنند و پیشانی آن را با آینه و منگوله و زیور می آرایند و یکی دو نمونه از لباس و اسلحه روی آن می گذارند . و به هنگام تشیع پیکر صاحب اسب ، یا در دسته های عزا در روز تاسوعا و عاشورا می گردانند کتل می نامند.

عَلَم
علم یکی از وسیله های نمادین بکار رفته در آیین سوگواری در میان شیعیان است ، این وسیله معمولاً چوبی بلند به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجه ای برنجین یا ماهچه ای هلالی شکل یا یک صندوقچه مشبک شبیه به ضریح می گذارند و پارچه های رنگین قیمتی به چوب می بندند . علم از فلز ساخنه شده است و توسط علم دار حمل می شود.

بیرق (پرچم)
پرده ای است به شکل مستطیل یا مثلث که بر سر دسته ای چوبی نصب کرده اند . پرده ی بیرق ها از پارچه هایی به رنگ سیاه ، سبز ، سرخ و سفید ساده و یا نقش دار تهیه می شود ، بیرق (پرچم) در گذشته اغلب در میدانهای جنگ و لشکرهای نظامی کاربرد داشته است.

توغ
توغ یا توق که به صورت طوق نیز در متون تاریخی و فرهنگهای لغت آمده ، واژه ایی ترکی و به معنای بیرق و علم است برخی توغ را طوق و به معنای گردن بند گرفته و نوشته اند ؛ هر کس در ظلّ آن قرار می گرفت باید فرمانبرداری از صاحب طوق را همچون قلاده ایی به گردن انداخته و فداکاری نماید . توغ یک تیغه یا سر توغ فولادی با زبانهای بلند دارد که روی صندوقچه ی فلزی کوچک ضریح مانندی بر پایه ای چوبی یا فلزی استوار است.

سنگابخانه
محلی که یک یا چند ظرف بزرگ سنگی برای نوشیدن آب سرد ، در ایام عزاداری سیدالشهداء - علیه السلام - در آن نهاده می شد و سقّاها آماده آب دادن به عزاداران و هیئتهای سینه زنی بودند.

سیاه پوش کردن سقّاخانه
اینکه چرا سقاخانه را در ایّام محرم علی الخصوص در روز تاسوعا و عاشورا سیاه پوش می کنند اقوال مختلفی هست . از جمله آب نیاوردن حضرت ابو الفضل - علیه السلام- برای اهل حرم ابا عبدالله الحسین - علیه السلام - می باشد . امّا در اردبیل علاوه بر این موضوع به کوچه ی معجز اشاره شده است که سقاخانه ایی در آن قرار دارد که معجزه کرده است.

تابوت واره های عزاداری :

حجله
نوعی تابوت تمثیلی شهید است که آن را به شکل های گوناگون می سازند . حجله را در دهه ی محرم برای سوگ امام حسین - علیه السلام - و در مرگ کسانی که شهید یا جوان مرگ شده اند ، یا در مرگ پهلوانان و لوطی های محلّه می آرایند و درون آن لاله با شمع های سیاه و سفیدو فانوس یا چراغ افروخته می نهند.

شیدونه
تابوت واره ای چوبی و به شکل مکعب مستطیل و شبیه به ضریح و تعزیه ی شیعیان عراق است . روی دیواره ها و ستون های شیدونه را رنگ آمیزی و نقّاشی کرده و با زرورق های رنگین و طلایی و نقره ای پوشانده اند.

نخل
نخل در لغت به معنای درخت خرما یا خرما بن و مجازاً به معنای هر درخت و نیز در ختچه ای مومی و تزیینی است . در تداول عام کنایه از قد و قامت بلند و نام تابوت واره ای است که در عزای امام حسین - علیه السلام- به ویژه در روز عاشورا بر دوش می کشند و در دسته های عزاداری می گردانند.

کارکردو نقش تابوت گردانی و نمادهای عاشورایی
صورت تمثیلی تابوت شهادت و نمادهای عزاداری در نمایش های آیینی شبیه گردانی در حالی که اشاره به اقتدار و شکوه قدسی شهید دارد ، رنگ سیاهی و تباهی مرگ را از هستی شهیدان می زداید و افق دید را به گستره ی زندگی سرمدی همراه با پیروزی آنان می گشاید ، همچنین شوق وشور ستیزندگی و جانبازی را نیز در بستر احساس تشییع کنندگان و عزادارن دیندار معتقد بر می انگیزد و اندیشه و آرمان استقبال از شهادت را برای دستیابی به حیات ابدی ، در ذهنیّت جمعی آنان تقویت می کند.

تابوت شهادت مظهر ، قدرت خداوند

اگربه آیین تابوت گردانی شیعیان ایران در دسته های عزادار در ایّام سوگواری بنگریم ، نشانه هایی از آمیختگی آیین های فرهنگ دو قوم کهن ایرانی و بنی اسراییلی را با مجموعه ای از آداب و رسوم مذهبی مسیحی و شیعی در آن مشاهده می کنیم . گرداندن تابوت شهادت ، مانند نخل و تابوت واره های دیگر در دسته های عزا ، که به مثابه ی لشکریان رزمنده ی شهیدان اند ، حضور تمثیلی قدرت الهی را در جمع عزاداران پیروزی سپاه حق بر باطل و حدیث قدسی شهادت و حیات جاودانه ی شهیدان را مجلی می کند.

رفتارهای عزاداری :

گریستن
از شیوه هایی که امامان برای جاودانگی نهضت سالار شهیدان - علیه السلام - به کار گرفته اند دعوت به گریه و گریاندن در عزای اوست . گریستن در سوگ شهدای کربلا ، تجدید بیعت با عاشورا و فرهنگ شهادت و تغذیه فکری و روحی با این مکتب است و اشک ریختن ، نوعی امضا کردن پیمان و قرار داد مودّت با سیدالشهداء - علیه السلام - است . ائمه شیعه گریستن بر مظلومیّت اهل بیت - علیهم السلام - و عزای حسینی را تأکید کرده و شهادت اشک را بر صداقت عشق پذیرفته اند.

تباکی

و امّا تباکی خود را به گریه زدن ، خود را گریان نشان دادن ، خود را شبیه گریه کننده ساختن ، حالت گریه به خود گرفتن ، در راه احیای عاشورا و سوگواری بر عزای امام حسین - علیه السلام- هم گریستن ، هم گریاندن و هم حالت گریه داشتن ثواب دارد . حتّی اگر کسی نگرید یا گریه اش نیاید ، گرفتن این حالت ، هم در خود شخص حالت اندوه و تحسّر ایجاد می کند هم به مجلس عزا ، چهره و رنگ غم می بخشد . تباکی همسویی با داغداران سوگ عاشوراست و مثل گریستن و گریاندن است.

زیارت
زیارت در لغت عبارت از تمایل و میل کردن است ، خواه از دور باشد یا از نزدیک و خواه با گرایش قلبی و قصد هم همراه باشد یا نه و اعمّ از این که با اکرام و تعظیم مزور همراه باشد یا نه ؛ از این رو در مورد میل و گرایش عنصری مادی همانند خورشید که هیچ یک از خصایص فوق در آن نیست نیز در قرآن کریم از واژه ی «زَور» که به معنای میل کردن است ، استفاده شده است ، در بیان قصه ی اصحاب کهف خورشید هنگام طلوع از جانب راست اصحاب کهف عبور می کردو هنگام غروب از جانب چپ افول داشت و این عامل سلامت و صحت آنان می شد. امّا در اصطلاح دینی زیارت تمایلی است افزون بر میل و حرکت حسّی ، قلب هم گرایش جدی پیدا کرده و نسبت به مزور هم با اکرام و تعظیم قلبی و انس روحی همراه باشد و این معنا در مرتبه ی برین و کامل خود همانا اقبال قلبی ، روحی ، فکری ، اخلاقی و عملی نسبت به مزور را با خود دارد.

جزع
جزع در لغت به معنای بی صبری کردن و ناشکیبایی کردن است و زاری کردن است در فراق و از دست دادن چیزی که به شکلهای گوناگون ظاهر می شود ، از جمله ندبه ، صیحه ، لطم زدن ، سینه زنی ، دسته گردانی ، زنجیر زنی ، نوحه ، لباس سیاه به تن کردن و گل بر سر و روی مالیدن می باشد.

ندبه
ندبه کردن در عزای سیدالشهداء - علیه السلام - گریه و شیون و زاری می باشد؛ در واقع گریه بر مرده و ذکر محاسن آن.

صیحه
صیحه یعنی فریاد ، بانگ ، نعره ، در مرگ عزیزی و آزاد کردن انرژی منفی درون و تعدیل کردن فضای درونی جسم در هنگام مصیبت و فشارهای روحی و روانی وارد بر عزادار.

 لطم زدن
ضربه زدن به صورت با دست یا با چیز دیگر و همچنین سیلی زدن به صورت را لطم زدن می گویند.

سینه زنی
از مراسم سنتی عزاداری برای سیدالشهداء - علیه السلام- و دیگر ائمه ی مظلوم که همراه نوحه خوانی و با آهنگی خاص بر سر و سینه می زنند ، گاهی هم سینه ی خود را لخت کرده بر آن می زنند ؛ یعنی با انتخاب نوحه های سنگین حرکت دست بر سینه می خورد . به فردی هم که به سینه ی خود زده عزاداری می کند « سینه زن » می گویند.

دسته گردانی
دسته ، گروهی از مردم که در جایی گرد آیند و یا با هم حرکت کنند و کاری انجام دهند گروهی که با تشریفات خاصّی در خیابانها و کوچه ها حرکت می کنند و با هم اشعتر می خوانند برای اقامه ی عزاداری سیدالشهداء - علیه السلام- که حرکتشان به صورت سینه زنی یا زنجیر زنی است رواج آن بیشتر در عصر صفویه شکل گرفت.

زنجیر زنی
از سنتهای عزاداری در ایران است ، در پاکستان و هندوستان نیز این شیوه از دیر باز رواج داشته است ، مجموعه ای از حلقه های ریز متصّل به هم که به دسته ای چوبی یا فلزی وصل می شود « زنجیر » نام دارد. و آن را در ایام عاشورا به صورت دسته جمعی و در هیأتهای عزاداری ، همراه با نوحه خوانی ،بر پشت می زنند و گاهی جای آن کبود یا مجروح می شود.

نوحه

بیان مصیبت ، گریه کردن با آواز ، آواز ماتم ، شیون و زاری ، مویه گری، زاری بر مرده ؛ شعری که در ماتم و سو گواری با صوت حزین و ناله و زاری خوانند ، اعّم از سو گواری برای کسی که تازه مرده یا برای امامان شیعه در فرهنگ عزاداری برای امام حسین -علیه السلام - نوحه به نوعی خاص از شعرِ مرثیه می گویند که در مجالس به صورت جمعی اجرا می شود.

لباس سیاه به تن کردن
لباس سیاه پوشیدن به تأسی از امام حسن - علیه السلام - و اعلام هم دردی با آن بزرگواران تاریخ بشریّت می باشد ، که مورد قبول شیعیان است. کسانی هم در عالم رؤیا ، رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - و امیر المؤمنین و خانم حضرت زهرا - علیهما السلام - را دیده اند که در روز عاشورا و در سوگ امام حسین - علیه السلام - لباس سیاه می پوشیدند.

گِل بر سر و روی مالیدن
مردم شهرستان بیجار در کردستان در روز عاشورای حسینی هیچ جشن و سرور و شادی ایی برگزار نمی کنند .آنان با برگزاری مراسم تاریخی و باستانی گِل گیران که برگرفته از عشق و علاقه به سرور و سالار شهیدانند به عزاداری می پردازند.

قمه زنی
بنابراین در تاریخچه پیدایش قمه زنی دو نظر دیده می شود یکی اینکه در عهد صفویه بوده و دوم اینکه در قرن سیزدهم در زمان شیخ انصاری بوجود آمده است.

فتوای مقام معظم رهبری در زمینه قمه زنی :
راجع به قمه‌زنی نظر حضرت آقا را پرسیدند که به نظر ایشان چه حکمی دارد؟ آیا مقلدین سایر مراجع هم باید از این دستور تبعیت کنند؟ و نکته دوم اینکه آیا مخفیانه بودن یا مخفیانه نبودن آن با هم فرقی دارد؟
ایشان این کار را در وضعیت فعلی حرام می‌دانند. تعبیر ایشان این است که نه سابقه‌ای دارد - این کار، حالا ممکن است یک سابقه‌ای داشته باشد اما در گذشته‌های دور یک چنین کارهایی مثل قمه‌زنی سابقه‌ای بین مومنین نداشته است - افزون بر اینکه امروزه از این عمل علیه مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام و علیه شیعیان سواستفاده می‌شود. شما اگر مراجعه کنید به برخی از سایت‌ها و کلمه شیعه را بزنید، همین تصویر قمه‌زنی دیده می‌شود. فلذا بله این کار به نظر حضرت آقا حرام است و باید از این کار پرهیز شود و فراتر از فتوا، ایشان تعبیرشان این بوده که این عزاداری نیست،بلکه تخریب عزاداری است.بنابراین همه مومنین و مقلدین سایر مراجع با کمال احترام به مراجع معظم تقلید، از این دستور باید تبعیت کنند و از اینگونه کارها در عزاداری که اینها عزاداری نیست، بلکه به ضرر مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام است پرهیز کنند. و فرقی هم بین قمه‌زنی مخفیانه یا علنی نگذاشتند؛ بنابراین حتی جداگانه هم سوال شده است در مورد اینکه مخفیانه بروند قمه بزنند، فرمودند نه این کار را هم نباید بکنند و منع کردند.